چکیده

در کشور ما، بنگاه های کوچک و متوسط با در اختیار داشتن 60 درصد از اشتغال و 94 درصد از مجموع تعداد بنگاه ها با مشکلات متعددی مواجهند که بر اساس مطالعات صورت گرفته، مهم ترین مشکل پیش روی این بنگاه ها دسترسی به منابع تامین مالی است. حمایت از ایجاد و توسعه این بنگاه ها یکی از نکات مورد توجه اکثر کشورهای دنیاست. بنابراین جهت حمایت از آن ها، رفع مشکل تامین مالی می تواند به عنوان اولین و مهمترین قدم در نظر گرفته شود. در میان نهادهای تامین کننده تسهیلات و اعتبارات برای این بنگاه ها، بانک ها با توجه به گستردگی و همینطور برخورداری از زیرساخت های مورد نیاز، اهمیت زیادی جهت رفع مشکل تامین مالی بنگاهای کوچک و متوسط دارند و لذا توجه به عملکرد آن ها و نقش آن ها در رفع این مشکل می تواند راهگشای این بخش از اقتصاد گردد. برطرف شدن موانع رشد و توسعه این بخش و به تبع آن ایجاد رشد و توسعه اقتصادی درونزا، می تواند زمینه را جهت دستیابی به اقتصادی با  مقاومتی فراهم نماید.

بنابراین در این مطالعه به یکی از مهمترین موانع موجود بر سر راه بنگاه های کوچک و متوسط که همان تامین مالی آن هاست و نقش بانک ها به عنوان یکی از اصلی ترین بازیگران این میدان، به عنوان مساله اساسی در راستای تحقق الگوی اقتصاد مقاومتی پرداخته می شود.

بر اساس نتیاج به دست آمده از پژوهش حاضر، مهمترین مشکل بنگاه های کوچک و متوسط در ایران و سایر نقاط جهان، حتی در کشورهای توسعه یافته، دسترسی به منابع مالی است. در همین راستا اکثر کشورهای در حال توسعه و همینطور توسعه یافته، دائما در حال برنامه ریزی و اجرای سیاست های مختلف در جهت بهبود فعالیت این بنگاه ها و افزایش حمایت های مالی و غیر مالی آنان هستند.

نقش بانک ها به عنوان مهمترین، پرنفوذترین و مورد توجه ترین نهاد مالی در کشورهای مختلف، در زمینه تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط بسیار پررنگ است و عمدتا کشورها تدوین برنامه های دقیق جهت برخورداری از ظرفیت های این نهاد را در دستور کار خود قرار داده اند.

از آن جا که نقش بنگاه های کوچک و متوسط و همین طور نقش بانک ها در بند های مختلف سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی به صورت مستقیم و غیر مستقیم قابل مشاهده است، بنابراین می توان به اثرگذاری آن ها در فرآیند تحقق اقتصاد مقاومتی پی برد.

بنابراین بهبود عملکرد بانک ها در زمینه حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط و به تبع آن بهبود عملکرد این بنگاه ها، یکی از پایه های اصلی تحقق اقتصاد مقاومتی است. در پایان این پژوهش راهکارهای عملی منتج از نتایج پژوهش در جهت بهبود عملکرد حمایت مالی بانک ها از بنگاه های کوچک و متوسط ارائه شده است.

مقدمه

در ادبیات اقتصادی جهان همواره توجه ویژه ای به بخش خصوصی به عنوان موتور متحرک رشد و توسعه اقتصادی شده است. علت این پدیده را عموما بایستی در افزایش رقابت بین فعالان اقتصادی و به تبع آن کارایی و بهره وری این بخش در خلق ارزش اقتصادی نسبت به بخش دولتی دانست.

عملکرد بخش خصوصی در حرکت به سمت مدارهای توسعه یافتگی به هیچ عنوان قابل مقایسه با بخش دولتی نیست. تئوری های اقتصادی مرتبط با بخش دولتی، کارکرد عملی خود را از دست داده اند و تاکید بر ضرورت اهمیت افزایش دخالت دولت در فرآیند توسعه، نتیجه ای جز هدر رفتن منابع و کاهش بهره وری نخواهد داشت. و بنابراین وظیفه دولت ساختن شرایطی مناسب برای رشد بخش خصوصی از طریق نظارت، راهبری و حمایت این بخش می باشد.

در دو دهه اخیر تغییرات زیادی در بازارهای جهانی رخ داده است. حرکت به سوی جهانی شدن بازارها سرعت گرفته است. تولیدکنندگان صنعتی با هدف استفاده بهینه از امکانات و جلوگیری از هدر رفتن منابع با ارزش، تمهیداتی اندیشیده اند که نتیجه ی آن تغییر در ساختار صنعتی است. یکی از مشخصات اصلی و بارز این ساختار، رشد و ترویج بیش از پیش صنایع کوچک و متوسط است.

بنگاه های کوچک و متوسط در کشورهای مختلف دارای تعاریف مختلف و ماهیت مشابه هستند. هر کشور بر اساس نوع نیازها و انتظاراتش از این بنگاه ها و شاخص های تولید و میزان سرمایه، نیروی کار مورد استفاده و تکنولوژی تعاریف گوناگونی از این بنگاه ها ارائه نموده است. بیشتر این تعاریف بر اساس معیارهای کمی مانند تعداد کارکنان و میزان گردش مالی ارائه شده اند.

امروزه بسیار ی از کشورهای در حال توسعه از قبیل مالزی، هند کره جنوبی و... با سرعتی بیشتر از سرعتی که انتظار می رفت به سمت توسعه یافتگی در حرکتند. آنچه که به نظر می رسد در تسهیل روند توسعه این کشورها نقش اساسی ایفا کرده است توجه ویژه آن ها به توسعه بنگاه های کوچک و متوسط است. در حقیقت رشد و توسعه این بنگاه ها زمینه لازم جهت مشارکت عمومی در توسعه کشورها را فراهم آورده که یکی از مهمترین و اثرگذارترین عوامل در توسعه اقتصادی است. بر همین مبناست که می توان بنگاه های کوچک و متوسط را به عنوان موتور توسعه معرفی نمود.

در حالیکه نقش مهم و تاثیرگذار بنگاه های کوچک و متوسط برای سیاست گذاران و تصمیم گیران اقتصادی کشورهای مختلف به خوبی شناسایی شده است، با این وجود، این بنگاه ها به واسطه مشکلات ساختاری و همینطور مقیاس تولید کوچک و ظرفیت مالی کم اغلب با موانع متعددی مواجه هستند. یکی از مهم ترین و ریشه ای ترین مشکلات موجود در مسیر توسعه ی این بنگاه ها، مسائل مالی آن هاست.

در کشورهای در حال توسعه، بنگاه های کوچک و متوسط با یک شکاف تامین مالی روبرو هستند (بک و دمیرگوک 2006) که بسته به میزان سختی دسترسی این شرکت ها به منابع تامین مالی، موجب کاهش موفقیت اقتصادی این شرکت ها و همینطور رقابت پذیری داخلی و بین المللی آن ها می گردد. شکاف تامین مالی اختلاف میان میزان تقاضای حقیقی منابع مالی و عرضه آن هاست.

در کشور ما نیز شرکت های کوچک و متوسط بخش عمده ای از تولید و اشتغال جامعه را به خود اختصاص داده اند اما با این حال با مشکلات عدیده ای از قبیل عدم دسترسی به اعتبارات بانکی، عدم دسترسی به تکنولوژی مناسب، فضای کسب و کار نامطمئن و ... روبرو هستند.

مطالعات بسیاری در این حوزه انجام شده و به این موضوع پرداخته اند که بنگاه های کوچک و متوسط در زمینه تامین مالی با محدودیت های بسیار بیشتری نسبت به بنگاه های بزرگتر پیش رو دارند. نزدیک به نیمی از این بنگاه ها در کشورهای در حال توسعه به شدت در زمینه تامین سرمایه مورد نیاز خود جهت رشد و گسترش فعالیت هایشان به عنوان یک عامل محدود کننده قدرتمند مواجه هستند. چنین بنگاه هایی به دلیل شرایط ساختاری که از نظر اندازه و عدم کفایت ضمانت مالی دارند، اغلب با مشکلات متعددی در زمینه تامین مالی سرمایه گذاری مواجه هستند.

در فرآیند کمک به توسعه و ارتقای شرکت های کوچک ومتوسط، نهاد ها و مراجع متعددی درگیر می شوند. حضور به موقع و فعال هریک از از این نهادها و ساز و کار منسجم و یکپارچه ای که تلاش های صورت گرفته را به یکدیگر مرتبط و هماهنگ نماید، امری لازم و ضروری است. به رغم عدم وجود متولی مشخصی که شرکت های کوچک و متوسط متقاضی بتوانند جهت رفع موانع تامین مالی به آن مراجعه نمایند، در حال حاضر، فعالیت های چشمگیری در جهت کمک به شرکت های کوچک و متوسط صورت می پذیرد. از جمله گروه های فعال در در مقوله ارائه مشاوره و تامین مالی شرکت های کوچک و متوسط، می توان به مراکز رشد و پارک های فناوری، سرمایه گذاران مخاطره پذیر، سازمان ها و صندوق های حمایتی اشاره داشت که هریک به نحوی در در مراحل مختلف چرخه حیات شرکت های کوچک و متوسط حضور می یابند. (استیری و مشیری، 1388)

 بانک به عنوان یک نهاد مالی، نقش موثری در ارائه خدمات تامین مالی به این واحدها بر عهده دارد. به طور کلی می توان بیان نمود که تامین مالی از طریق سیستم بانکی در کشورهای در حال توسعه از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا اولا به دلیل ضعف بازار سرمایه و بورس در این کشورها، تامین مالی از این طریق برای بنگاه ها امکان پذیر نیست، ثانیا از آن جا که سرمایه گذاران بخش خصوصی نیز توانایی چندانی برای سرمایه گذاری ندارند بنابراین سرمایه گذاری این بخش نیز بسیار ضعیف است. همینطور با در نظر گرفتن این مطلب که بانک ها ساختارهای سازمان یافته ای در این کشورها دارند، لذا، بخش بانکی می تواند خدمات قابل ملاحظه ای را به این بنگاه ها ارائه نماید. (طیبی و همکاران، 1391)

در این مطالعه ابتدا مروری کلی بر کارهای انجام شده در زمینه بنگاه های کوچک و متوسط و روش های تامین مالی آن ها در داخل و خارج از کشور صورت می گیرد و پس از آن تعاریف مربوط به این بنگاه ها و همینطور موانع موجود بر سر راه رشد و توسعه آن ها و نقش و عملکرد آن ها در مسیر رشد و توسعه اقتصادی برای ایران و جهان ارائه می گردد. در ادامه چارچوب کلی اقتصاد مقاومتی و سیاست های کلی آن به همراه نقش بانک ها و بنگاه های کوچک و متوسط در این الگو ارائه می گردد. مروری بر تجارب برخی کشورها در زمینه سیاست های حمایتی مالی و غیر مالی از بنگاه های و کوچک و متوسط از دیگر کارهایی است که در این پژوهش انجام شده است. با استفاده از تحلیل پرسشنامه های توزیع شده در میان مشاوران سرمایه گذاری و اعتباری شبکه بانکی به عنوان افراد خبره نیز، عوامل موثر بر عملکرد بانک ها در تامین مالی این بنگاه ها مورد بررسی قرار می گیرد. در پایان نیز برخی راهکارهای عملی بهبود عملکرد بانک ها در حوزه حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط در راستای اجرای سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی ارائه می گردد.

در فصل حاضر، ابتدا مساله اصلی پژوهش به طور کلی ارائه شده و پس از آن ضرورت و اهمیت انجام تحقیق بررسی می گردد. در ادامه سئوالاتی که این پژوهش در پی یافتن پاسخی برای آن هاست ارائه می گردد.